Vào đại học có phải là con đường duy nhất vào đời? (P1)

Phần 1: Giải mã câu nói “Đại học không phải là con đường duy nhất” trong bối cảnh Việt Nam

Câu nói “Đại học không phải là con đường duy nhất để vào đời” đã trở thành một chủ đề được thảo luận sôi nổi trong xã hội Việt Nam những năm gần đây, phản ánh một sự chuyển dịch sâu sắc trong tư duy về giáo dục, nghề nghiệp và thành công. Để có một định hướng đúng đắn, trước hết cần phải giải mã câu nói này trong bối cảnh văn hóa – xã hội đặc thù của Việt Nam, nơi những quan niệm truyền thống và thực tế của thị trường lao động hiện đại đang tồn tại song song, và đôi khi, mâu thuẫn với nhau.

Tấm bằng Đại học: Từ “tấm vé vàng” đến sự tái định vị giá trị

Trong nhiều thập kỷ, xã hội Việt Nam đã định hình một niềm tin gần như tuyệt đối rằng tấm bằng đại học là “tấm vé vàng” duy nhất dẫn đến một tương lai tươi sáng. Quan niệm này có nguồn gốc lịch sử sâu xa, khi việc tiếp cận giáo dục đại học còn hạn chế và các vị trí chuyên môn trong bộ máy nhà nước hay các doanh nghiệp lớn đều yêu cầu bằng cấp chính quy. Tấm bằng không chỉ là chứng nhận về kiến thức mà còn là biểu tượng của địa vị, danh dự và “thể diện” gia đình.  

Áp lực này đã được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, tạo ra một gánh nặng tâm lý khổng lồ cho học sinh và gia đình. Một báo cáo của Hội đồng Anh năm 2020 đã chỉ ra một thực tế đáng suy ngẫm: 80% trong số 1.200 người trẻ được khảo sát cho biết gia đình là yếu tố chi phối các quyết định quan trọng của họ, và có đến 40% cảm thấy áp lực khi phải đi theo con đường học tập và công việc do gia đình lựa chọn. Nhiều phụ huynh, xuất phát từ tình yêu thương và những trải nghiệm của bản thân, có xu hướng áp đặt hoặc định hướng con cái theo những ngành nghề mà họ cho là “ổn định”, “dễ xin việc”, hoặc để kế nghiệp gia đình, đôi khi bỏ qua năng lực và đam mê thực sự của con trẻ. Sự kiểm soát này đôi khi không dừng lại ở ngưỡng cửa trung học phổ thông mà còn kéo dài lên cả môi trường đại học, thể hiện qua sự tồn tại của các nhóm liên lạc chung giữa phụ huynh và giảng viên, một chủ đề gây ra không ít tranh cãi về sự tự chủ của sinh viên đã ở tuổi trưởng thành.  

Tuy nhiên, dù không còn giữ vị thế độc tôn, con đường đại học vẫn mang lại những giá trị nền tảng không thể phủ nhận.

• Nền tảng kiến thức sâu rộng: Môi trường đại học cung cấp kiến thức hàn lâm, hệ thống, giúp người học hiểu được bản chất của vấn đề thay vì chỉ học kỹ năng bề mặt. Nền tảng này là cơ sở để giải quyết các vấn đề phức tạp và tiếp tục học hỏi trong tương lai.  
• Cửa ngõ cho học vấn cao hơn: Bằng đại học là điều kiện tiên quyết để tiếp tục theo đuổi các bậc học cao hơn như Thạc sĩ, Tiến sĩ, mở ra con đường sự nghiệp trong lĩnh vực nghiên cứu và học thuật.  
• Mở rộng mạng lưới quan hệ: Đại học là nơi để xây dựng và mở rộng các mối quan hệ xã hội và nghề nghiệp. Việc kết nối với các giảng viên uyên bác và những người bạn tài năng có thể tạo ra những cơ hội và ảnh hưởng tích cực đến sự nghiệp sau này.  
• Rèn luyện kỹ năng mềm: Đây là môi trường lý tưởng để phát triển các kỹ năng mềm thiết yếu như tư duy phản biện, giải quyết vấn đề, làm việc nhóm, giao tiếp, và đặc biệt là khả năng tự học, tự chủ – những kỹ năng mà bất kỳ nhà tuyển dụng nào cũng tìm kiếm.  
• Lợi thế trong thời kỳ kinh tế bất ổn: Trong bối cảnh kinh tế suy thoái và thị trường việc làm cạnh tranh gay gắt, tấm bằng đại học có thể trở thành một lợi thế khác biệt. Nó chứng minh cho nhà tuyển dụng thấy rằng ứng viên có khả năng học hỏi, làm việc chăm chỉ và cam kết theo đuổi các mục tiêu dài hạn.  

Một trong những mâu thuẫn lớn nhất mà thế hệ trẻ Việt Nam đang đối mặt là sự xung đột giữa kỳ vọng của thế hệ trước và thực tế của thị trường lao động hiện đại. Trong khi nhiều bậc phụ huynh và một bộ phận xã hội vẫn coi trọng bằng cấp như một thước đo thành công , thì các doanh nghiệp, đặc biệt là trong khu vực kinh tế tư nhân, lại ngày càng ưu tiên kỹ năng thực tế, kinh nghiệm và thái độ làm việc. Đây không phải là một sự thay đổi đơn thuần, mà là một sự đứt gãy, một độ trễ trong nhận thức giữa các thế hệ. Người trẻ bị kẹt ở giữa, phải vật lộn để cân bằng giữa việc làm hài lòng gia đình (chọn một ngành “danh giá” ở một trường “top”) và việc chuẩn bị cho một công việc thực tế (có thể đòi hỏi những kỹ năng không được dạy ở trường). Do đó, một định hướng toàn diện không chỉ là nói “bằng cấp không quan trọng”, mà còn phải trang bị cho người trẻ khả năng giao tiếp, phân tích và thuyết phục gia đình bằng những lập luận có cơ sở, dữ liệu và những ví dụ thực tế, chứng minh rằng các con đường khác cũng hoàn toàn có thể dẫn đến một sự nghiệp thành công và bền vững.